Bir sabah uyanıyorsun; telefon ekranında değişik uygulamalardan onlarca bildirim, bir sürü okunmamış mesajlar ve e-postalar var. Bildik bir manzara. Panik yok, kahveni alıp içlerinden sadece birine tıklıyorsun ve gün devam ediyor. Oysa eskiden bu sayıların yarısı bile bir telaş sebebiydi. Ne oldu da bu kalabalık artık içimizi sıkmaz oldu?
İnsanlık tarihinin hiçbir döneminde bu kadar çok şeyi aynı anda saklamaya çalışmadık. Hafızamız artık beyin kıvrımlarımızdan çıkıp dijital platformların sonsuz arşivlerine taşındı. Ancak bu taşıma süreci, yalnızca teknolojik değil; aynı zamanda psikolojik, sosyolojik ve nörolojik bir devrimi de beraberinde getirdi.
Eskiden beş adet okunmamış e-posta günümüzü mahvedebilirdi. Şimdi ise yüzlercesiyle birlikte, binlerce fotoğraf, video ve açık sekmeyle çevriliyiz — ama bu kalabalık artık bize dar gelmiyor. Çünkü beynimiz, stoklamaya dair tüm algısını internet çağında yeniden yapılandırdı.
PSİKOLOJİK BOYUT – ALGILARIN YENİDEN YAZILMASI
Bir arkadaşla buluşmayı unutuyorsun. Hemen “Ajandamda not etmiştim ama bakmadım” bahanesi geliyor diline. Bu bahane artık herkes için geçerli çünkü zihin, yükünü cihazlara devretti.
Zihin artık dijital gürültüyü olağan karşılıyor. Onlarca okunmamış mesaj, sayfalarca açık sekme, birer tehlike değil; gündelik fon sesi gibi arka planda akıyor. Bilgiyle dolu olmak, dijital çağın doğallaşmış bir hâline dönüştü.
Artık zihnimizde asıl önemli olan, bir işi yapmak değil; onun orada “var olduğunu bilmek” gibi bir his. Okunmamış bir e-posta bile çoğu zaman zihinsel olarak halledilmiş gibi geliyor. Bu, eylemin kendisinden çok, potansiyelinin yarattığı bir tatmin hissi. Dijital kalabalıklar, bir zamanlar tetikleyici olan o karmaşık ekranlar bile artık alarm değil; aksine, gündelik yaşamın fon müziği gibi akıyor arka planda.
Bilgiyle çevrili olmak, modern zihnin doğal hâli. Ancak bu bolluk, bir noktada karar yorgunluğu yaratıyor. Seçenekler çoğaldıkça, tercih etme becerimiz zayıflıyor. Düşünmek için zaman ayırmak yerine, hızlıca “geç”mek, kaydırmak ya da sonra bakmak üzere erteliyoruz. Bu da zihnimizi sürekli askıda bırakan bir yorgunluk döngüsü yaratıyor.
Bir başka dikkat çeken değişim ise, “temiz ekran” arzusunun silinip gitmesi. Masaüstünü düzenlemek, sekmeleri kapatmak, okunmamış bildirimleri sıfırlamak artık bir ihtiyaç gibi hissedilmiyor. Kaotik bir düzenin içinde, zihnin konfor alanı da kaotik olmaya başlıyor. Düzensizlik, yeni norm hâline geliyor.
Bu psikolojik değişimin en çarpıcı sonuçlarından biri, beynin “temiz ekran” arzusunu neredeyse tamamen kaybetmesi. Eskiden her gün masaüstünü toparlayan insanlar artık ‘karışık görünse de sorun değil’ diyerek zihinsel bir arka planda yaşamaya alıştı. Bu da zihnin yorgunluğunu fark etmeyi zorlaştırıyor. “Dijital gürültü”, farkında olmadan sürekli bir uyarılmışlık hâli yaratıyor.
Nörobilimci Daniel Levitin’in The Organized Mind kitabında belirttiğine göre, dijital kalabalık yalnızca dikkatimizi bölmekle kalmıyor; beynin bilgiyi kalıcı belleğe aktarma becerisini de zayıflatıyor.
Ve belki de daha kötüsü şu: Zihin yorgunluğuna o kadar alıştık ki, yorgun olduğumuzu bile unutuyoruz. “Sürekli meşgulüm” demek, neredeyse modern bir başarı nişanı haline geldi.
SOSYOLOJİK BOYUT – PAYLAŞMANIN VE UNUTMANIN DİNAMİKLERİ
Yolda yürürken biri “Dur, bunu çekeyim,” diyor. Manzara güzel, ışık güzel, an özel belki de. Ama artık mesele hatırlamak değil, paylaşmak. Çünkü bir şeyin gerçekten yaşanmış sayılması için belgeye dönüşmesi gerekiyormuş gibi hissediyoruz.
Yaşamak yetmiyor; onu görünür ve paylaşılır kılmak istiyoruz.
Ama ne garip, kaydetmek artık hatırlamakla aynı şey değil. Hatta çoğu zaman tam tersi. Kaydettiğimiz an, hatırlamaya duyduğumuz ihtiyaç ortadan kalkıyor.
Bugünün dijital ortamında anı biriktirmek, hatırlamakla değil; belgelemekle eşdeğer hale geldi. Gördüğümüz, yaşadığımız, hissettiğimiz şeylerin çoğunu artık belleğimizde değil, galerimizde tutuyoruz. Fotoğraflar, videolar, ses kayıtları… Hiçbiri geri dönmek için değil; “orada olduğunu bilmek” için saklanıyor. Yaşanmışlık, yerini veriye bırakıyor. Hafızadan çok depolama alanı büyüyor.
Bu belgeleme alışkanlığı, bir tür zihinsel tamamlanmışlık hissi de yaratıyor. Kaydettiğimiz anda içimizde bir “tamam, artık unutabilirim” rahatlığı beliriyor. Dosyayı bir klasöre atıyor, bir story’e dönüştürüyor, belki de sadece bir buluta yüklüyoruz. Böylece anın kendisinden çok, o anın izine güveniyoruz. Hatırlamaktan değil, erişebilmekten medet umuyoruz.
Zihnimiz de tarayıcımız gibi çalışıyor artık: Sürekli açık kalan sekmelerle dolu. Bitmemiş işler, ertelenmiş mesajlar, yarım kalan niyetler… Hepsi bir kenarda duruyor. Bazen geri dönülmeyeceklerini bile bile, onları kapatmıyoruz. Çünkü o açık sekmenin orada olması bile, zihinsel bir “halledilmişlik” yanılsaması yaratıyor. Gerçekten yaşamak değil, kayıt altında olması yetiyor.
MIT profesörü Sherry Turkle, dijital çağın bireyleri “kalabalıklar içinde yalnızlığa” ittiğini savunuyor; ona göre sosyal medya, bağlantıyı teşvik ederken içsel teması görünmez kılıyor (Alone Together).
Bir mesajı yollarken bile “kendim için” demiyoruz artık. Paylaşmanın içsel anlamı, izlenme ve beğeni rakamlarıyla ölçülür oldu. Hatırlamak bile yalnızca topluca hatırlandığında değer kazanıyor gibi…
Bu paylaşım kültürü; hem bireysel hem toplumsal hafızanın işleyişini değiştiriyor. Bilginin paylaşımı, onu anlamlı kılmak yerine yalnızca dolaşıma sokuyor. Bu da hafızayı bir topluluk deneyimi olmaktan çıkarıp, bir veri akışı haline getiriyor.
TEKNOLOJİK BOYUT – SINIRSIZLIĞIN ALDATICILIĞI
Bugün artık neredeyse hiçbir şeyi silmiyoruz. “Belki lazım olur” düşüncesi, zihinsel bir konfor alanı yaratıyor. Dijital dünya sonsuz gibi göründüğü için bıraktıklarımızın bir maliyeti yokmuş gibi davranıyoruz. Oysa her klasör, her dosya, her ‘belki’ birer bilişsel yük olarak arka planda işlemeye devam ediyor.
Zihin, bilgiyi ezberlemek yerine ona ulaşmanın yollarını hatırlamaya programlı artık. Bir bilginin kendisi değil, ona çıkan yol önemli. Modern çağın hafızası bir arama motoru gibi çalışıyor.
Unutmamak gerekir ki, dijital alışkanlıklarımızın mimarı yalnızca teknolojik sistemler değil; aynı zamanda biziz. Hangi uygulamayı kullanacağımız, neyi kaydedeceğimiz ya da neyi sileceğimiz konusunda hâlâ birey olarak irade sahibiyiz. Bu farkındalık, dijital çağda daha bilinçli seçimler yapmanın ilk adımıdır.
İlginç olan şu: Artık unutmak bile planlı bir davranış. Bilgiyi bir yere kaydetmek, onu zihinsel olarak “tamamlanmış” saymamıza yetiyor. Nerede durduğunu biliyorsak, hatırlamak zorunda değiliz. Bu da hafızayı işlemeyen ama erişime açık bir arşive dönüştürüyor.
Sonuç olarak beynimiz, depolamaktan çok yönlendiren bir sistem gibi işliyor. Tıpkı bir klasörün adını hatırlamak gibi—içindekileri değil, sadece nereye bakacağımızı bilmek yeterli.
Hukuk profesörü Viktor Mayer-Schönberger’in ifadesiyle, unutmak bir zayıflık değil; dijital çağda özgürlüğün kendisi olabilir (Delete: The Virtue of Forgetting in the Digital Age).
Ancak dijital teknolojiler sayesinde her şeyin kalıcı biçimde arşivlenmesi, bireysel özgürlükler ve toplumsal denge açısından ciddi tehditler doğurmaktadır. Mayer-Schönberger’e göre, sürekli hatırlama zorunluluğu bizi özgürleştirmek yerine kısıtlamakta, geçmişin gölgesinde yaşamaya mahkûm etmektedir. Belki de günümüzde unutmak, bir savunma mekanizmasından çok daha fazlası; dijital dünyanın dayattığı kalıcılığa karşı bir tür direnç, bir varoluş biçimidir. Zira kim olduğumuzu artık sadece hatırladıklarımız değil, unuttuklarımız da belirliyor.
Bununla birlikte, tüm bu dönüşüm, çoğunlukla zihinsel bir yük ve bağlamsız bilgi birikimi gibi olumsuz yönleriyle tartışılsa da; dijital belleğin sunduğu imkânları da göz ardı etmemek gerekir. Bilginin her yerden erişilebilir olması, hafızanın sadece bireysel değil; kolektif şekilde inşa edilmesine katkı sunuyor. Dijital arşivler; kültürel belleğin korunmasını, azınlık seslerinin duyulmasını ve toplumsal hafızanın demokratikleşmesini mümkün kılıyor. Her şeyin kayıt altına alınması, aynı zamanda unutulmak istenmeyenlerin görünür kalabilmesi anlamına da geliyor. Yani dijital çağ, sadece hatırlamayı değil, hatırlatmayı da mümkün kılıyor.
Öte yandan, dijital hafızaya dair deneyimler coğrafya, yaş, toplumsal cinsiyet ve sınıfsal yapı gibi değişkenlere göre büyük farklılıklar gösterebilir. Pew Research Center ve benzeri araştırma kurumlarının raporlarına göre dijital teknolojilere erişim ve bu teknolojilerin gündelik yaşama entegrasyonu, ülkeler arasında ciddi farklılıklar göstermektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde dijital arşivleme ve içerik üretimi gibi alışkanlıklar, Batı ülkelerine kıyasla daha sınırlı olabilmektedir. Benzer şekilde, yaşlı bireylerin çevrimiçi içeriklerle kurduğu ilişki, daha genç kuşaklara kıyasla daha seçici ve sınırlı kalabilmektedir. Bu çeşitlilik, dijital belleğin herkes için aynı biçimde işlemediğini ve daha kapsayıcı bir yaklaşım gerektiğini gösteriyor.
Etik ve Dijital Arşivcilik – Hatırlamanın Sorumluluğu
Dijital arşivciliğin sunduğu sınırsız olanaklar, bireysel hafızayı güçlendirmekle kalmıyor; aynı zamanda toplumsal hafızayı şekillendirme gücünü de elinde tutuyor. Ancak bu güç, beraberinde etik sorumlulukları da getiriyor. Ne kaydediliyor, ne siliniyor? Kimler arşivliyor, kimler dışarıda bırakılıyor? Dijital hafıza görünürde kapsayıcı olsa da, aslında kimin hikâyesinin saklandığı, kimin unutulduğu hâlâ güçlü iktidar yapılarına bağlı.
Algoritmalarla işleyen arama sistemleri, kullanıcıya görüneni seçerken milyonlarca içeriği geride bırakabiliyor. Böylece dijital belleğin içeriği, nötr bir gerçeklik değil; ticari, kültürel ya da siyasal tercihlerin sonucu olarak şekilleniyor. Bu da hatırlamanın kendisini politik bir eylem hâline getiriyor. Arşivlenen her şey bir seçimdir; dolayısıyla, dışarda kalanlar da bilinçli ya da bilinçsiz bir unutuşun parçasıdır.
Diğer yandan, geçmişte bastırılmış ya da görünmez kılınmış toplulukların, kimliklerin ve hikâyelerin dijital platformlar aracılığıyla görünürlük kazanması, dijital belleğin dönüştürücü potansiyelini de ortaya koyuyor. Arşivcilik yalnızca geçmişi muhafaza etmek değil; geleceğe nasıl bir bellek bırakacağımıza dair bir etik tercihtir.
Bu bağlamda dijital çağda hafıza, sadece bireysel bir kayıt pratiği değil, aynı zamanda adaletin ve temsilin de bir aracına dönüşüyor. Ne hatırlanmalı? Ne silinmeli? Kim karar veriyor? Bu sorulara vereceğimiz cevaplar, dijital çağın en önemli etik sınavlarından biri olacak.
Bireysel Boyut – Saklamaya Dair Sessiz Anlar
Dijital dönüşümün bireysel yansımalarında, kişisel belleğin yerini giderek daha çok bir arşivleme refleksi alıyor. Artık birçok insan, bir şeyi hatırlamak yerine ona erişebilmenin yeterli olduğuna inanıyor. Hafıza, zihinsel bir yer değil; sadece bir bağlantı noktası hâline geliyor. Bu da bireyin geçmişle kurduğu bağı kökten değiştiriyor.
Bilgiyi zihinde taşımak gereksizleşirken, hafızanın derinliği de yüzeyselleşiyor. Kayıt almak, yaşanmışlık hissinin yerine geçiyor. Bir fotoğrafın bize ne hissettirdiği değil; ne zaman çekildiği, hangi klasörde saklandığı önemli hâle geliyor. Birey, neyi gerçekten deneyimlediğini değil, neyi saklayabildiğini ve gerektiğinde neye ulaşabileceğini önemsiyor.
Bu zihinsel evrim, bireyin zamansal algısını da dönüştürüyor. Geçmiş, hatırlanan bir süreklilik değil; indekslenmiş anların bir koleksiyonuna dönüşüyor. Gelecek ise yalnızca yeni veri noktalarının beklendiği bir akış. Bu düzen içinde kim olduğumuz da artık yalnızca hatırladıklarımızla değil, unuttuklarımızla; sahip olduklarımızla değil, depoladıklarımızla tanımlanıyor.
“Dijital sonsuzlukta” ifadesi, burada en somut hâlini buluyor: Bireysel hafıza sınırsız bir bulut sistemine entegre olurken, insanın içsel dünyası bu görünmez evrende sessiz ama sürekli yeniden şekillenen bir zemine dönüşüyor. Kaydediyoruz, depoluyoruz, erişiyoruz — ama hatırlamıyoruz. Ve belki de bu yeni hafıza biçimi, insan zihninin en büyük dönüşümünü simgeliyor.
Araştırmalar ve Verilerle Desteklenen Gerçeklik
Stanford Üniversitesi tarafından 2022’de yapılan bir araştırmada, bireylerin ortalama olarak her gün 74 kez dijital cihazlarında uygulama değiştirdikleri ve dikkatlerinin her 47 saniyede bir farklı bir içeriğe kaydığı saptanmıştır. Bu durum, zihnin dijital dikkat dağınıklığını nasıl içselleştirdiğini ortaya koyuyor.
Ayrıca Microsoft Canada’nın 2015 tarihli araştırmasına göre, bireylerin dikkat süresi ortalama 8 saniyeye kadar inmiş olabilir. Her ne kadar bu bulgu farklı çevrelerce tartışılsa da; dijital dikkat dağınıklığına dair dikkat çekici bir eğilimi yansıttığı düşünülmektedir.
Dijital depolama alanlarına dair veriler de çarpıcı: Statista verilerine göre 2024 yılı itibarıyla dünya genelinde çekilen dijital fotoğraf sayısı yıllık 2.3 trilyona ulaşmış durumda. Bazı analizlere göre bu fotoğrafların yalnızca küçük bir kısmı — yüzde 5’ten azı — tekrar görüntüleniyor. Bu da “görüntülemeden saklama” alışkanlığının yaygınlığını ortaya koyuyor.
Ayrıca Domo’nun hazırladığı Data Never Sleeps 11.0 raporuna göre 2023 yılında her dakika:
- 12 milyon mesaj gönderildi,
- 6 milyon kişi çevrimiçi alışveriş yaptı,
- 500 saatlik YouTube içeriği yüklendi,
- 5.9 milyon Google araması yapıldı.
Bu veriler, dijital üretim ve stoklama hızının, erişim ve hatırlama hızını katbekat geçtiğini ortaya koyuyor. Artık bilgiye ulaşmak, onu hatırlamaktan ya da gerçekten sahip olmaktan daha kolay ve yaygın. Tüm bu sayısal göstergeler, yalnızca bir teknolojik dönüşüme değil, aynı zamanda derin bir bilişsel yeniden yapılanmaya da işaret ediyor. Beynimiz artık içeriği değil, erişimi yönetiyor. Stoklama alışkanlıklarımız bu yeni gerçekliğe göre evrildi: Unutmaktan korkmuyoruz, çünkü her şey bir yerde kayıtlı. Asıl endişemiz, o kayda ulaşamamaktan ibaret. Ve bu da dijital dünyanın en büyük yanılgılarından birini doğuruyor: Her şeyi bildiğimizi sanıyoruz, çünkü her şeye erişebileceğimizi düşünüyoruz.
Yeni Hafıza Kültürü: Hatırlamaktan Kaydetmeye Geçiş
Dosyanın tamamı, bireysel hafızadan kolektif erişim sistemlerine doğru yaşanan köklü bir dönüşüme işaret ediyor. Artık bilginin kendisi değil, ona nasıl ulaşıldığı önemli. Dijital hafıza, biriktirmenin değil, erişimin gücüne dayanıyor. Unutmak ise paradoksal biçimde yeni bir hatırlama biçimine dönüşüyor. Hatırlamak için zihinsel bir çaba değil, doğru anahtar kelime yeterli oluyor.
Ancak bu kolaylık, dijital çağın en büyük illüzyonlarından birini de doğuruyor: Her şeye erişim hakkımız olduğu yanılgısı. Gerçekte hatırlamıyoruz, yalnızca buluyoruz. Ve bulduklarımızın içinden bize ait olanı seçebilmek, artık özel bir yetkinlik hâline geliyor.
Bugün dijital stoklama yalnızca bir teknoloji pratiği değil, aynı zamanda yeni bir hafıza kültürü. Beynin bilgiyi işleyiş biçimi değiştikçe, bu dönüşüm hayatımıza, ilişkilerimize ve dünyayla kurduğumuz bağlara da yansıyor. Bilgiyle kurduğumuz ilişki, giderek daha seçici olmaktan uzaklaşıyor. Her şeyin kayıt altında olması, bizi özgürleştirmekten çok, dağınık bir veri kalabalığına hapsediyor.
Belki de asıl mesele, neyi sakladığımız değil; neyin farkında olmadan saklandığı. Çünkü çoğu zaman bilginin görünürlüğü, içeriğinden çok algoritmaların tercihlerine bağlı.
Hatırladıklarımız kadar, unuttuklarımız da kim olduğumuzu belirleyecek. Ve belki de en gerçek direniş, artık seçebilmekte ve bırakabilmekte saklı.
Peki, bu dijital kalabalıkla başa çıkmak için önümüzdeki yıllarda nasıl bir zihinsel temizlik kültürü gelişecek? Hafızamız sadeleşmeye mi gidecek, yoksa daha karmaşık bir arşivciliğe mi evrilecek? Onu da zaman gösterecek.
Ama belki de sadeleşme ihtiyacı, bugünden başlayabilir. Küçük ve kişisel adımlarla…
1. Bildirim Diyeti
Tüm uygulamaların bildirimlerini açık tutmak, zihni sürekli uyarır. Günlük bildirim sınırı koymak veya sadece belirli uygulamaların bildirimlerini açık bırakmak odaklanmayı kolaylaştırır.
2. Haftalık Sekme Kapanışı
Tarayıcınızda açık kalan sekmeleri haftada bir kez gözden geçirip gerekirse kaydedip kapatmak, zihinsel arka planı da rahatlatır. Her açık sekme, farkında olmadan bir “yarım kalmışlık” hissi yaratabilir.
3. Fotoğraf ve Dosya Temizliği
Her ay sonunda fotoğraflarınızı, ekran görüntülerinizi ve belgelerinizi gözden geçirin. Gereksiz olanları silin, kalanları klasörleyin. Bilgisayar ve telefon masaüstünüzü sadeleştirin.
4. “Buluttan Önce Ben” Prensibi
Bir şeyi hemen not almak ya da fotoğraflamak yerine, önce zihninizde bir bağ kurmayı deneyin. Her şeyin kaydedilmesi gerekmez; bazı anlar sadece yaşanarak hatırlanır.
5. Sessizlik Alanları Yaratın
Gün içinde en az 30 dakikalık bir “ekransız zaman” yaratın. Yürüyüş, düşünme, yazma ya da sadece sessizlik içinde kalmak zihinsel arınma sağlar.
6. Dijital Minimalizm Denemesi
Belirli aralıklarla, en az kullandığınız uygulamaları silin veya gruplandırın. Dijital alanınızın sadeleşmesi, karar yorgunluğunu azaltır.
Not: Bu bölümde sunulan öneriler, her bireyin yaşam koşullarına ve teknolojiyle kurduğu ilişkiye göre farklılık gösterebilir. Buradaki başlıklar, kişisel bir dijital farkındalık süreci başlatmak için önerilen genel bir çerçevedir. Herkesin kendi yaşam pratiğine uyarlayabileceği biçimde düşünülmelidir.
_______
Yeni Nesil Yaklaşımlar
Zihinsel sadeleşme yalnızca dijital detoksla değil, teknolojiyle bilinçli ve yaratıcı bir ilişki kurmakla da mümkün. İşte bazı yeni nesil pratikler:
➤ Dijital Hafıza Bahçesi
Her ay yalnızca 3 dijital içeriği (örneğin bir fotoğraf, bir ses kaydı, bir kısa not) seçip özel bir klasörde saklamak. Amaç, her şeyi değil, yalnızca anlamlı olanı hatırlamak. Bu klasöre kişisel bir isim vermek — “Zihinsel Takvim” ya da “Dijital Anı Kutusu” gibi — bireysel bağları güçlendirir.
➤ Anı İçerikli Geribildirim Notları
Kayıt altına aldığımız bir içerik üzerine neden kaydettiğimizi yazmak. Böylece veri yalnızca bir görüntü ya da belge değil; anlamlı bir hafıza öğesine dönüşür.
➤ Erişime Dayalı Hafıza Haritaları
Google Maps ya da Evernote gibi araçlar kullanılarak yalnızca mekânlar değil, fikirler de konumlandırılabilir. Örneğin bir yürüyüş sırasında akla gelen fikir, o lokasyona not edilerek dijital-zihinsel bir “an haritası” oluşturulabilir.
Bu tür yaklaşımlar, unutmanın karşısında yalnızca saklamayı değil; seçmeyi, ilişkilendirmeyi ve yeniden yorumlamayı da öğrenmeyi öneriyor. Dijital hafızayla kurulan ilişkiyi sadece arşivlemeye değil, anlam üretmeye doğru genişletiyor.
Dijital çağın belleği karmaşık, çelişkili ve sürekli değişiyor. Belki de tam da bu yüzden, onu sadece eleştirmek değil; birlikte yeniden şekillendirmek mümkün. Seçebildiğimiz, bırakabildiğimiz ve yeniden yorumlayabildiğimiz sürece bu hafıza bizimdir.
📎 Bu yazıda atıf yapılan bazı kaynaklar:
- Daniel Levitin – The Organized Mind
- Sherry Turkle – Alone Together
- Viktor Mayer-Schönberger – Delete: The Virtue of Forgetting in the Digital Age
- Microsoft Canada – Attention Spans Research, 2015
- Statista – Global Digital Photo Statistics, 2024
- Domo – Data Never Sleeps 11.0, 2023
- Stanford HCI Lab – The Cost of Context Switching, 2022
- IDC ve bağımsız analizler
- Pew Research Center – Internet Use by Country and Demographic, 2023
- UNDP – Digital Inclusion Report, 2022
